Gọi là mận Ham Xoong bởi đây là giống mận được bà con nhân dân 2 bản Ham Xoong 1, 2 mang về trồng. Ông Mùa A Chu, Trưởng bản Ham Xoong 2 kể: Từ khi về định cư ở đây, đồng bào dân tộc Mông trong bản đã mang giống mận từ Lào Cai vốn là quê cũ của bà con đem lên đây trồng. Do phù hợp với thổ nhưỡng và khí hậu nên giống mận này phát triển tốt. Gần hai chục năm nay, nhiều cây mận đã có phần già cỗi, nhưng những quả mận vẫn to, giòn, ngọt và róc hạt nên ai cũng thích ăn.
Đúng như lời Trưởng bản Mùa A Chu nói, mận Ham Xoong dù nhiều cây đã già với tuổi đời gần 2 thập kỉ nhưng vẫn sản sinh ra những trái mận ngon nhất huyện. Hai bản Ham Xoong 1, 2 nằm gọn dưới thung lũng sâu nên khí hậu khá mát mẻ, cùng với chất đất phù hợp đã nuôi dưỡng nên giống mận này. Những cây mận Ham Xoong cứ thế phát triển.
Ghé thăm vườn mận nhà anh Mùa A Chu (cùng tên với Trưởng bản Mùa A Chu), bản Ham Xoong 2, thấy anh Chu cùng người nhà đang hối hả hái quả. Những quả mận đỏ sẫm phủ một lớp phấn trắng mỏng, căng mọng được anh Chu thoăn thoắt hái từ cành rồi nhẹ nhàng bỏ vào gùi.
Anh Chu cho biết: Thường mùa mận chín chỉ kéo dài chừng một tháng, từ giữa tháng 5 đến giữa tháng 6. Đầu mùa thì cần chọn từng quả chứ đến giữa tháng 6, mận vào vụ chín rộ, khi ấy thu hoạch phải nhanh, bán cũng phải nhanh.
Anh Chu sở hữu vườn mận rộng nhất bản với hơn 50 gốc mận. Những năm được mùa, gia đình anh thu về hàng tấn quả, cho thu nhập hàng chục triệu đồng. Nhận thấy được giá trị kinh tế từ cây mận mang lại, vợ chồng anh đang chiết cành nhân rộng vườn mận của gia đình.
Theo người dân Ham Xoong, đất nơi này rất hợp với mận và đào, những gốc mận cứ vậy sinh sôi, phát triển, đơm hoa cho quả hoàn toàn nhờ dưỡng chất tự nhiên từ trời đất. Giống mận này nhưng chỉ cần đem trồng ở các bản khác, dù là cùng trên địa bàn xã nhưng lại cho ra quả mận nhỏ và chua hơn, không được ngon như trồng ở Ham Xoong. Có lẽ vậy nên mận Ham Xoong càng có giá hơn giống mận tam hoa trồng ở nơi khác trên địa bàn huyện. Trung bình đầu vụ, có giá từ 20 - 25 nghìn đồng/kg, vào chính vụ có gián bán từ 15 - 20 nghìn đồng/kg.
Nhìn những cành mận chín sum suê, căng mình bóng bẩy, chúng tôi thấy vui bởi giá trị kinh tế mà quả mận mang lại cho người dân. Thế nhưng, thị trường đầu ra cho quả mận Ham Xoong vẫn là điều trăn trở trong câu chuyện về cây mận của người dân nơi đây. Với nhiều lý do khách quan như: thời vụ ngắn, giao thông đi lại khó khăn… dẫn tới thị trường tiêu thụ của quả mận vẫn bó hẹp.
Một lý do nữa, đó là ngay chính người dân nơi đây hầu hết chưa có tư duy làm kinh tế từ cây mận. Trừ một số hộ trồng tập trung, coi mận là hàng hóa, còn lại vẫn coi đó là “lộc trời”, chưa quan tâm chăm sóc, hầu hết chỉ thu hái tự nhiên, tiêu thụ nhỏ lẻ, có người hỏi mua mới đi hái. Bởi vậy, dù ngon nổi tiếng nhưng nhiều năm nay đầu ra cho quả mận Ham Xoong vẫn chỉ bó hẹp ở thị trường trong xã, trong huyện.
Để phát triển cây mận tam hoa ở Ham Xoong, xã Vàng Đán đã lựa chọn loại cây này phát triển thành sản phẩm thương hiệu đặc trưng của xã theo chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” trong xây dựng nông thôn mới. Từ sự trợ giúp của các phòng ban chuyên môn huyện, xã đã triển khai trồng và tiến hành ghép cải tạo được 1.300 cây mận tại 3 hộ gia đình ở bản Ham Xoong 2. Các gốc ghép cải tạo, gốc ghép mới đến nay đã bói quả. Từ đây, hướng tới mục đích dần nhân rộng mô hình trồng mận trên diện tích lớn, xây dựng thương hiệu mận Ham Xoong.
Ông Chảo A Páo, Chủ tịch UBND xã thông tin: Tháng 3/2025 vừa qua, từ nguồn hỗ trợ gần 340 triệu đồng Chương trình mục tiêu quốc gia Phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, người dân 2 bản Ham Xoong 1, 2 đã được hỗ trợ trồng thêm 6,6ha mận. Nâng tổng diện tích trồng mận trên địa bàn 2 bản lên gần 17ha. Xã cũng chủ động kết nối với 2 đơn vị chuyên thu mua nông sản ở Sơn La về tiêu thụ sản phẩm mận cho người dân vào vụ mận tới.
Là giống mận ngon nhất huyện, đang được phát triển, nhân rộng với quy mô trở thành sản phẩm thương hiệu của địa phương, hy vọng thời gian không xa, quả mận Ham Xoong sẽ xây dựng được thương hiệu, mở rộng thị trường tiêu thụ. Để từ đây, những quả mận Ham Xoong sẽ vươn xa ra khỏi thị trường trong xã, trong huyện, trở thành cây trồng đem lại giá trị kinh tế lâu dài, giúp người dân Ham Xoong thoát nghèo, thậm chí làm giàu.