Lễ cúng bản là văn hóa truyền thống của người Si La được tổ chức vào tháng 2 âm lịch, trước khi bắt đầu vào vụ mùa. Theo lời già làng Hù Chà Thái, trong lễ cúng bản, người Si La chỉ cúng đồ sống, không cúng đồ chín. Vì vậy, sau lễ cúng, bà con hạ lễ đem đi nấu nướng rồi rải lá chuối, bày đồ lễ đã được nấu chín (lộc của thần linh) để đại diện các gia đình và chủ cổng, thầy mo cùng thụ hưởng. Trong suốt thời gian diễn ra lễ cúng bản, bản làng đặt trong trạng thái “nội bất xuất, ngoại bất nhập”, người trong cộng đồng không được to tiếng cãi vã nhau, các gia đình gần gũi, thân tình, đoàn kết.

“Theo quan niệm của người Si La, tổ chức lễ cúng bản là để cầu xin các vị thần linh, đất trời phù hộ cho dân bản hoa màu tốt tươi, mùa màng bội thu, người người khỏe mạnh, chăn nuôi phát triển đầy đàn. Đây là nghi lễ quan trọng trong văn hóa truyền thống của người Si La đã được lưu truyền từ đời này sang đời khác” - già làng Hù Chà Thái cho hay.

Cùng với nghi lễ cúng bản, người Si La có nhiều phong tục truyền thống đặc sắc. Tiêu biểu là các nghi lễ liên quan đến gia đình, cộng đồng, lễ hội, tín ngưỡng và nghi lễ nông nghiệp như: Lễ cúng bản, lễ tra hạt, lễ cầu mùa, mừng cơm mới, tục tang ma, cưới hỏi, sinh đẻ… Tuy nhiên, hiện nay những lễ nghi mang tính tượng trưng này đang mờ nhạt dần, người Si La chỉ còn duy trì lễ cúng bản, mừng cơm mới và tết. Nhiều bản sắc văn hóa truyền thống của người Si La đang đứng trước nguy cơ mai một.

Những bậc cao niên trong bản Nậm Sin cho biết, trước đây, người Si La thường dùng lời ca, tiếng hát để gửi gắm cảm xúc của mình. Đồng bào hát mừng các cháu thêm tuổi, dựng vợ gả chồng, hát giao duyên giữa các đôi trai gái đang tìm hiểu nhau, hát thay tiếng khóc trong tang ma... Vào dịp lễ, tết, dân bản tổ chức hát múa vui vẻ. Những câu ca mượt mà, cuốn hút, điệu múa rộn ràng, mê mải lòng người. Hiện nay, đồng bào ít có điều kiện tổ chức sinh hoạt vui chơi, giải trí, văn nghệ nên các làn điệu dân ca, dân vũ mai một dần; những màn múa hát, giao duyên, trò chơi tập thể đang dần bị thay thế bởi âm nhạc hiện đại.

Không chỉ những làn điệu dân ca, các sản phẩm đan lát thủ công truyền thống của người Si La đang mất dần, không còn phổ biến trong đời sống của bà con. Sản phẩm thủ công của bà con Si La khá bền chắc. Họ chọn tre, nứa với kỹ thuật đơn giản tạo ra những sản phẩm bền chắc, gắn bó mật thiết với đời sống. Các sản phẩm chủ yếu là: Sàng, mẹt, rổ, rá, mâm cơm, công cụ sản xuất, dụng cụ đánh bắt (gùi, giỏ, nơm, đó, sa, vó, chài lưới….) và một số vật dụng thực hành nghi lễ. Đan lát không chỉ là công việc mưu sinh mà còn là nghệ thuật lưu giữ ký ức của dân tộc.

Tuy nhiên, các vật dụng truyền thống được làm từ mây tre hiện nay ngày càng ít, bà con chuyển sang sử dụng các vật dụng sinh hoạt trong gia đình từ vật liệu nhựa, túi nilon. Nghề truyền thống đan lát thủ công đang đứng trước nguy cơ mai một khi thế hệ trẻ ít tham gia thực hành, làm nghề.

Đưa chúng tôi đến thăm các gia đình trong bản, Trưởng bản Nậm Sin Lỳ Hồng Sơn không giấu nổi nỗi buồn khi từ ngày hòa nhập với cộng đồng dân cư vùng thấp, nhiều giá trị văn hóa phi vật thể được người Si La lưu truyền, nuôi dưỡng từ bao đời nay chỉ còn trong trí nhớ, tiềm thức của những người cao tuổi. Người trẻ trong bản đa số không biết hoặc hiểu biết rất ít về một số phong tục, văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Nhằm từng bước sưu tầm, khôi phục, bảo tồn nghề thủ công truyền thống và phát huy bản sắc văn hóa của cộng đồng dân tộc Si La, tháng 7/2024, Bảo tàng tỉnh Điện Biên phối hợp với UBND huyện Mường Nhé tổ chức lớp truyền dạy nghề đan lát truyền thống cho hơn 20 học viên là người Si La ở bản Nậm Sin.

Huyện Mường Nhé phối hợp tổ chức tại bản Nậm Sin các lớp truyền dạy, làm trang phục truyền thống, hỗ trợ quảng bá đồ thủ công của người Si La. UBND xã Chung Chải đã triển khai mua một số nhạc cụ truyền thống và mời nghệ nhân người Si La ở bản Seo Hai, huyện Mường Tè, tỉnh Lai Châu về Nậm Sin truyền dạy, luyện tập các làn điệu dân ca, dân vũ và trò chơi dân gian cho bà con.

Bên cạnh những dự án hỗ trợ phát triển, bảo tồn văn hóa, có một thực tế phải nhìn nhận thẳng thắn rằng, muốn giữ gìn và phát triển văn hóa truyền thống thì vai trò quan trọng nhất, chủ thể chính là bà con người Si La. Bởi cộng đồng là nơi văn hóa được sinh ra, phát triển và truyền lại qua các thế hệ. Chỉ khi chính cộng đồng người Si La hiểu rõ giá trị của văn hóa truyền thống và có trách nhiệm giữ gìn thì những giá trị văn hóa ấy mới được bảo tồn bền vững và phát huy trong đời sống.