Quần thể di tích quốc gia đặc biệt Chiến trường Điện Biên Phủ có 45 điểm di tích thành phần và mới bổ sung 5 điểm di tích là sở chỉ huy. Cùng với sự tác động của thời tiết, khí hậu, việc bảo tồn, tôn tạo quần thể di tích còn gặp khó khăn khác, trong đó quá trình đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ đã tác động phần nào đến các di tích lịch sử.

Mới đây, di tích phân khu Hồng Cúm tại thôn Hồng Cúm (2 địa điểm), xã Thanh An, thuộc di tích quốc gia đặc biệt Chiến trường Điện Biên Phủ được xếp hạng theo Quyết định 1272/QĐ-TTg ngày 12/8/2009, có dấu hiệu bị xâm phạm. Dù đã được khoanh vùng bảo vệ từ năm 2001, xây bia giới thiệu và đường dẫn, nhưng đến nay di tích vẫn chưa được cắm mốc trên thực địa, chưa có hàng rào bảo vệ, chưa đền bù giải phóng mặt bằng; đất di tích hiện vẫn được người dân canh tác lúa và hoa màu.

Cụ thể, tại di tích phân khu Hồng Cúm cạnh quốc lộ 279, do mưa kéo dài khiến đường vào khu dân cư lầy lội, người dân đã góp tiền mua vật liệu, san gạt tạo lối đi. Tuy nhiên, trong quá trình làm đường, các hộ dân tự ý đổ cát sỏi, san lấp khoảng 2,5m x 25m và xây bờ kè dài 5,4m, cao 1,5m, vi phạm quy định bảo vệ di tích.

Theo ông Nguyễn Anh Đạo, Giám đốc Ban Quản lý di tích tỉnh, ngay sau khi nhận được thông tin, Ban Quản lý di tích phối hợp cùng chính quyền địa phương kiểm tra, xác minh dấu hiệu vi phạm. Đồng thời, giải thích, yêu cầu các hộ gia đình dừng việc thi công, san lấp mặt bằng và khắc phục trả lại mặt bằng hiện trạng di tích. Ngày 11/7/2025, các hộ dân đã di chuyển toàn bộ đất đá, trả lại mặt bằng trong phạm vi khu vực khoanh vùng của di tích phân khu Hồng Cúm và cam kết không tái phạm.

Di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Chiến trường Điện Biên Phủ có giá trị, vai trò quan trọng. Để những giá trị to lớn ấy được gìn giữ và lan tỏa, công tác tuyên truyền, quản lý, bảo vệ và phát huy di tích luôn được tỉnh chú trọng. Hàng năm Ban Quản lý di tích tỉnh tổ chức lồng ghép tuyên truyền nâng cao nhận thức, trách nhiệm và phát huy vai trò của chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư, nhất là những hộ dân sinh sống gần di tích về công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích.

Bà Lò Thị Hạnh, người dân phường Điện Biên Phủ chia sẻ: Gia đình tôi sống gần di tích trận địa pháo H6 của Tiểu đoàn 224, Trung đoàn 675, Đại đoàn 351. Được cán bộ Ban Quản lý di tích tỉnh tuyên truyền, chúng tôi cùng nhiều hộ dân trong khu vực đã nhận thức rõ trách nhiệm trong việc gìn giữ, bảo vệ di tích. Tôi tích cực nhắc nhở con cháu có ý thức bảo vệ di tích lịch sử.

Ban Quản lý di tích tỉnh phối hợp với các trường học, cơ quan, đơn vị tổ chức vệ sinh, cải tạo cảnh quan môi trường, trồng và chăm sóc cây xanh, vườn hoa tại các điểm di tích. Các xã, phường đã chỉ đạo, quán triệt việc bảo vệ, phát huy giá trị các di tích trên địa bàn. Chỉ đạo cơ quan liên quan thường xuyên theo dõi, kiểm tra di tích nhằm phát hiện, ngăn chặn, kịp thời các hành vi, nguy cơ ảnh hưởng, xâm hại đến di tích, không để xảy ra tình trạng lấn chiếm đất di tích.

Công tác bảo tồn di tích được tỉnh Điện Biên cụ thể hóa bằng những chủ trương, chính sách đồng bộ. HĐND tỉnh đã ban hành Nghị quyết số 19/NQ-HĐND về rà soát, đánh giá hiện trạng các điểm di tích; xác định rõ ranh giới phạm vi đất di tích cần được khoanh vùng, bảo vệ; thực hiện cắm mốc bảo vệ di tích, đồng thời phục vụ lập hồ sơ pháp lý liên quan đến các điểm di tích. Giai đoạn 2023 - 2026, Điện Biên dành hơn 130 tỷ đồng để thực hiện dự án khoanh vùng bảo vệ, cắm mốc, giải phóng mặt bằng, cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất tại các điểm di tích.

Đến nay, công tác bảo tồn, tôn tạo di tích đã đạt kết quả tích cực. Toàn bộ các điểm di tích đã xác định khu vực bảo vệ I; 30 điểm di tích có khu vực bảo vệ II; 28 điểm di tích được cắm mốc trên thực địa; một số điểm di tích có đầy đủ hồ sơ khoa học; 10 điểm di tích đã thực hiện bảo tồn, tôn tạo, xây dựng công trình văn hóa tâm linh; 6 điểm di tích được đưa vào thu phí tham quan.

Trong giai đoạn này, Chính phủ đã phê duyệt nhiệm vụ lập quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Chiến trường Điện Biên Phủ. Phạm vi nghiên cứu lập quy hoạch với diện tích 283.826,76ha. Quy mô lập quy hoạch có diện tích 308ha, với các di tích như: Sở Chỉ huy Đại đoàn 308 trong chiến dịch Điện Biên Phủ; Sở Chỉ huy Trung đoàn 36, Đại đoàn 308; Đồi Xanh; Sở Chỉ huy Đại đoàn 316; trận địa pháo 105mm của Đại đội 805, Tiểu đoàn 954, Trung đoàn 45, Đại đoàn 351 trong chiến dịch Điện Biên Phủ...

Giữ gìn và phát huy giá trị Di tích quốc gia đặc biệt Chiến trường Điện Biên Phủ không chỉ là trách nhiệm của Điện Biên mà còn là nghĩa vụ thiêng liêng của cả dân tộc, bởi đây là chứng tích hào hùng, di sản vô giá để giáo dục truyền thống cách mạng, hun đúc lòng yêu nước.