Từ phường Mường Lay, sau hơn 30 phút di chuyển bằng xe máy chúng tôi đến di tích Pú Vạp. Được xây dựng khoảng năm 1948 với kiến trúc mang đậm dấu ấn Pháp, nơi đây từng là khu nghỉ mát của "Vua Thái" Đèo Văn Long.
Trong trí nhớ của những bậc cao niên ở phường Mường Lay, thiết kế của khu nghỉ dưỡng còn có khoảnh sân rộng và sân khấu để tổ chức các cuộc vui chơi, biểu diễn múa xòe, múa nón, múa sạp. Ngoài chức năng là nơi nghỉ dưỡng, Pú Vạp còn được sử dụng để giam cầm và tra tấn những người hoạt động yêu nước chống lại thực dân Pháp.
Theo dòng chảy thời gian và thiên biến của lịch sử, khu di tích Pú Vạp giờ đây không còn giữ được hiện trạng ban đầu. Phần mái các ngôi nhà đã bị sập hết, chỉ còn lại một số dấu tích như: nền móng, tường nhà, bể nước. Đặc biệt, ở gian thứ hai của dãy nhà chính có 1 chiếc bếp sưởi vẫn được giữ nguyên vẹn với thiết kế phong cách châu Âu.
Với những gì còn sót lại cùng sử sách, tư liệu lưu truyền và lời kể của những cao niên, Pú Vạp vẫn chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học. Nơi đây không chỉ là mối quan tâm của những nhà nghiên cứu văn hóa, lịch sử, là địa chỉ đỏ để giáo dục cho thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước mà còn là nơi có tiềm năng khai thác du lịch của phường Mường Lay.
Mang nhiều giá trị như vậy, song những năm qua Pú Vạp vẫn là tiềm năng bỏ ngỏ khi chưa được nhiều người biết đến. Cách trung tâm phường Mường Lay hơn 12km, tuy nhiên đường lên Pú Vạp chỉ khoảng 6km đến bản Nậm Cản là đường nhựa; từ bản Nậm Cản hành trình sẽ khó khăn hơn khi đường đi là những lối nhỏ khúc khuỷu, trơn trượt, xuyên qua những cánh rừng gỗ tạp, chỉ có thể di chuyển bằng xe máy.
Giao thông cách trở, chủ yếu là đường mòn nhỏ, nếu không có người dẫn đường sẽ rất khó khăn để lên đến Pú Vạp. Vì vậy nhiều du khách khi đến du lịch tại Mường Lay không biết đến địa danh này hoặc có biết cũng ngại đến tham quan bởi đường khó đi.
Ông Lù Văn Ánh, Phó Chủ tịch UBND phường Mường Lay cho biết: Trên thực tế, trước đây thị xã Mường Lay cũ đã nhiều lần tiến hành khảo sát, với định hướng phục dựng để khu di tích Pú Vạp trở thành điểm tham quan du lịch và nghỉ mát. Tuy nhiên, do kinh phí đầu tư vượt quá khả năng của địa phương, định hướng này chưa thể thực hiện.
Năm 2018, Pú Vạp được xếp hạng là di tích lịch sử cấp tỉnh. Tuy nhiên, sau khi được công nhận, khu di tích vẫn chưa phát huy được giá trị do chưa được quan tâm đầu tư tôn tạo, tu bổ.
Với định hướng phục dựng khu di tích Pú Vạp trở thành điểm tham quan du lịch và nghỉ mát, tháng 10/2024, UBND tỉnh đã phê duyệt dự án xây dựng, tôn tạo di tích khu nghỉ dưỡng Pú Vạp - đường giao thông Đồi Cao - Pú Vạp - Nậm Cản. Với tổng mức đầu tư hơn 76 tỷ đồng, ngoài hạng mục tu bổ lại di tích, dự án còn triển khai một số hạng mục xây mới như: sân đỗ xe, nhà bảo vệ, nhà bán hàng, nhà trưng bày hiện vật, chòi ngắm cảnh… Đồng thời xây dựng tuyến đường nhựa dài hơn 8km kết nối Đồi Cao - Pú Vạp - Nậm Cản.
Ông Lê Hồng Nam, Giám đốc Ban Quản lý dự án và Phát triển quỹ đất khu vực 4, đơn vị chủ đầu tư dự án, thông tin: Thời điểm này công tác giải phóng mặt bằng đang được đơn vị tích cực triển khai, dự kiến khoảng 1 tháng nữa sẽ hoàn thành. Sau khi có mặt bằng, đơn vị thi công sẽ đưa máy móc vào san ủi tạo nền đường lên khu di tích để thi công các hạng mục thuộc dinh thự khu I, tiếp đến là thi công hạng mục thuộc dinh thự khu II và hoàn thiện mặt đường.
“Dự án được hoàn thành không chỉ góp phần bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị lịch sử, văn hóa, mà còn bảo vệ di tích trước tác động của môi trường, xã hội, ngăn chặn sự xâm hại đất di tích. Đây cũng là cơ hội để phường Mường Lay phát triển sản phẩm du lịch, thúc đẩy kinh tế trên địa bàn” - ông Lù Văn Ánh cho hay.
Với những tiềm năng sẵn có từ phong cảnh, khí hậu đến ý nghĩa lịch sử sâu sắc, hy vọng và tin tưởng rằng, trong tương lai không xa, chuỗi du lịch về với thủ phủ của đồng bào Thái trắng Mường Lay sẽ ghi thêm một địa chỉ mới đầy hấp dẫn: Khu nghỉ dưỡng Pú Vạp.