4.860 ngày giải mã Hoàng cung Thăng Long
Giữa tiết trời Hà Nội se lạnh, Hội thảo khoa học quốc tế “Khu di tích Hoàng thành Thăng Long-Thành tựu và vấn đề đặt ra sau 15 năm nghiên cứu (2011-2025)” diễn ra trong bầu không khí ấm cúng, xúc động. Đó không chỉ là nơi công bố những phát hiện khảo cổ học quan trọng mà còn là cuộc hội ngộ của nhiều thế hệ làm khảo cổ, những người dành cả đời để đi tìm ký ức của một kinh đô. Có người tóc đã bạc trắng sau nhiều năm gắn bó; có người mới vào nghề vài năm nhưng ánh nhìn đều long lanh niềm tự hào vì đã góp phần chắp lại những mảnh ký ức của cha ông.
4.860 ngày-con số vẫn được nhiều người trong giới khảo cổ học nhắc đến với niềm tự hào lặng lẽ-là quãng thời gian mà họ đã sống trọn cùng những lớp đất đá, những mảnh gốm vỡ vụn và những dấu tích mờ phai của Hoàng cung Thăng Long. Ai cũng biết Khu di tích Hoàng thành Thăng Long từng là kinh đô của nhiều triều đại phong kiến Việt Nam. Nhưng những vết tích của một Hoàng cung Thăng Long uy nghi và quyền lực xưa qua sự biến thiên của thời gian giờ nằm sâu dưới những lớp đất đá, do đó, làm thế nào để chứng minh, giải mã hình thái kiến trúc, cuộc sống cung đình xưa không phải chuyện dễ.
PGS, TS Bùi Minh Trí, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Kinh thành, Chủ nhiệm Dự án “Nghiên cứu, chỉnh lý, đánh giá giá trị và lập hồ sơ khoa học Khu di tích Hoàng thành Thăng Long” tự hào giới thiệu tới công chúng những phát hiện quan trọng và mô hình phục dựng điện Kính Thiên-công trình quan trọng nhất của Hoàng cung Thăng Long. Ký ức vàng son của điện Kính Thiên còn lại trên mặt đất ngày nay là thềm bậc đá chạm rồng đã trở thành bảo vật quốc gia. Dựa vào những cứ liệu khoa học, các nhà khảo cổ đã xác định được kiến trúc, kết cấu của điện Kính Thiên, rồi so sánh với kiến trúc cung đình nổi tiếng của châu Á. Tại sao điện Kính Thiên có kiến trúc đấu củng; tại sao ngói lợp mái chỗ này lại là hình rồng 5 móng, chỗ kia lại là hình rồng 4 móng? Tất cả đều được các nhà khảo cổ giải mã bằng những hiện vật, những cứ liệu lịch sử.
Làm thế nào để các nhà khảo cổ học giải mã thành công Hoàng cung Thăng Long mà chỉ dựa trên phế tích? PGS, TS Bùi Minh Trí thừa nhận: “Không có phương pháp sẵn có nào để dựa vào. Khảo cổ học đô thị ở Việt Nam khi đó gần như là "vùng trắng". Chúng tôi phải tự mày mò từ thuật ngữ mô tả, hệ thống phân loại đến phương pháp lập hồ sơ khoa học. Mỗi bước tiến nhỏ đều được trả giá bởi vô số ngày đêm nghiên cứu bằng tâm huyết, mồ hôi và nước mắt”.
Thành tựu quan trọng nhất sau gần 15 năm nghiên cứu là việc giải mã được hình thái kiến trúc cung điện Thăng Long vốn bị thất truyền qua hơn 1 thiên niên kỷ. Những bí ẩn về cấu trúc điện Kính Thiên thời Lê Sơ; về phong cách kiến trúc tinh xảo, thanh thoát của thời Lý; về dáng vẻ bề thế, vững chãi của thời Trần... lần đầu tiên được hệ thống hóa một cách khoa học, đầy đủ. Cùng với đó, đời sống Hoàng cung Thăng Long hiện lên qua các loại hình đồ gốm, đồ sành, từ các vật dụng ngự dụng đến đồ tế lễ, đồ trang trí, phản ánh quyền uy và đời sống cao sang của các bậc đế vương.
Theo PGS, TS Đào Tuấn Thành (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội), với vai trò là đô thị trung tâm, từ thế kỷ 11, trải qua các vương triều Lý, Trần, Lê Sơ, Kinh đô Thăng Long vừa quy tụ tinh hoa văn hóa, vừa tỏa chiếu ảnh hưởng văn hóa ra khắp nước. Cuộc khai quật Khu di tích Hoàng thành Thăng Long có quy mô lớn nhất trong lịch sử khảo cổ học Việt Nam. Kết quả cuộc khai quật này đã phát lộ một quần thể di tích lớn về Thăng Long-Hà Nội với nhiều loại hình di tích kiến trúc chồng xếp lên nhau qua suốt 1.300 năm, từ thời An Nam đô hộ phủ đến thời Lý-Trần-Lê, phản ánh lịch sử lâu dài, độc đáo của Thăng Long-Hà Nội, tiêu biểu cho lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta.
Trong số hơn 6,4 triệu hiện vật được khai quật, gốm được tìm thấy nhiều nhất là minh chứng của một giai đoạn phát triển rực rỡ. Đây được xem là phát hiện cực kỳ quan trọng, minh chứng thuyết phục về lịch sử phát minh đồ sứ Việt Nam có từ thời Lý. PGS, TS Tai Yew Seng, Đại học Bắc Kinh (Trung Quốc), phân tích: "Từ 60.000 mảnh gốm Long Tuyền của Trung Quốc được tìm thấy tại đây cho thấy, Thăng Long không chỉ là nơi giao thương mà còn là điểm đến của đồ ngự dụng ngoại quốc, khẳng định vai trò trung tâm quyền lực và văn hóa của kinh đô trong khu vực".
Đánh thức di sản ngàn năm
Mặc dù đã có những phát hiện khảo cổ học quan trọng mang tính đột phá, nhưng việc phát huy các thành tựu nghiên cứu về Hoàng thành Thăng Long vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức. Hoàng thành Thăng Long sau hơn 20 năm phát lộ vẫn là một di tích khảo cổ học với phần lớn dấu tích nằm dưới lòng đất, trong một khu vực đô thị sầm uất.
Từ nghiên cứu kinh nghiệm khảo cổ học đô thị của York City (Vương quốc Anh), TS Nguyễn Thị Hậu, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh) cho rằng, Khu di tích Hoàng thành Thăng Long hoàn toàn có thể trở thành một “thành phố di sản sống” chứ không chỉ là di tích khảo cổ. Chiến lược này cần sự phối hợp đồng bộ, chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, nhà khoa học, cộng đồng và doanh nghiệp, nhằm hướng tới mục tiêu chung: Biến di sản khảo cổ học thành “di sản sống” trong lòng đô thị đương đại.
Trong khi đó, PGS, TS Đào Tuấn Thành đề xuất xây dựng "Trí tuệ nhân tạo (AI) Hoàng thành Thăng Long". Ông nói: "AI có thể dự báo xu hướng tham quan, thiết kế tour chuyên biệt, hỗ trợ bảo tồn, tạo nội dung số, thúc đẩy phim ảnh-nghệ thuật về Hoàng thành Thăng Long. Nếu làm được, di sản này sẽ trở thành nguồn thu bền vững, vừa để bảo tồn, vừa để lan tỏa giá trị ra thế giới. 4.860 ngày nghiên cứu đã cho chúng ta một nền tảng khoa học vững chắc, nhưng để Hoàng thành Thăng Long thực sự “sống lại”, không chỉ cần nhiều hơn sự đam mê của các nhà khảo cổ mà còn cần sự vào cuộc của chính quyền, doanh nghiệp, cộng đồng và công nghệ”.